Đọc mở rộng theo thể loại: Sông Mê Kông "giận dữ" SVIP

DÒNG MÊ KÔNG "GIẬN DỮ"

theo Hoàng Nam, Thu Hằng, Hoàng Khánh, Thanh Hạ

Không có gì bất thường vào chiều ngày 5/12/2022, cho đến khi ông Võ Minh Thảo (48 tuổi, Vĩnh Long) thấy mực nước mương dâng cao dồn dập. Từ vườn sầu riêng của hàng xóm, ông vội vã lao về nhà trong đôi chân trần, cặp kính văng đi lúc nào không hay. Vừa chạy, ông vừa gọi nhờ người kê kích đồ đạc cho khỏi ngập. Lúc đó, ông chỉ nghĩ nước dâng cao sẽ tràn vô nhà như lũ, cuốn trôi gia sản.

Ông đã lầm. Đặt chân đến nhà, ông thấy mảnh vườn trước cửa biến mất, bỏ lại căn nhà chơi vơi ngay mé sông. Đất liên tục sạt xuống, khoét sâu vào bờ hàng trăm mét. [...] Hơn 10 phút sau, lở đã đuổi đến chân nhà. Đất rơi, tường nứt, mái tôn vặn vẹo. Chưa tới một giờ từ lúc thấy con đê vỡ, căn nhà cấp 4 cùng hơn 1.000 chậu lan và vườn cây ăn trái 9 công đất của gia đình đã nằm sâu dưới lòng sông. Gia tài dành dụm từ đời cha phút chốc bị nhấn chìm. Điều duy nhất khiến ông nhẹ lòng là mẹ và các con không ở nhà khi đó. Mất của, nhưng cả gia đình nguyên vẹn.

Từ trên cao, bãi bồi như "lát bánh mì" bị dòng sông đang "đói" ngoạm mất một mảng lớn. Hôm đó, cù lao An Bình sạt lở hơn 41.500 m², khiến 30 hộ dân rơi vào cảnh mất nhà, tài sản, thiệt hại lên đến 35 tỉ đồng.

Sạt lở bất thường không phải chuyện của riêng tỉnh Vĩnh Long, mà là nỗi đau chung của hàng triệu dân miền Tây từ hai thập kỉ nay. Tình trạng sạt lở bờ sông tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long đang ở mức báo động với 585 điểm, dài trên 741 km. Trong đó, 87 điểm với 135 km thuộc nhóm đặc biệt nguy hiểm - ảnh hưởng trực tiếp đến khu dân cư, hạ tầng quan trọng dù được bảo vệ bởi đê. Còn lại là sạt lở nguy hiểm (155 điểm - 306 km) và bình thường (343 điểm - 300 km). Sạt lở bờ sông, kênh, rạch tập trung ở các tỉnh đầu nguồn như An Giang, Đồng Tháp, và các khu vực chuyển tiếp giữa vùng chịu ảnh hưởng của triều và thượng nguồn như Cần Thơ, Tiền Giang, Vĩnh Long, đến ven biển như Cà Mau, Sóc Trăng. Theo các chuyên gia, từ năm 1992 đến nay, sạt lở thoát ra khỏi quy luật tự nhiên và ngày càng tăng cấp.

Biểu đồ 1. Thống kê điểm và chiều dài sạt lở Đồng bằng sông Cửu Long tính đến 2022

[...] Theo ông Mác Goi-chot (Marc Goichot), nguyên nhân gốc rễ dẫn đến sạt lở tại Đồng bằng sông Cửu Long là thiếu cát và phù sa, tạo nên những dòng nước đói. Khi dòng sông không còn trầm tích để lấp các hố sâu dưới đáy, "cơn đói" sẽ ăn vào đất hai bên bờ.

Sông đói "ngoạm bờ"

Chuỗi ngày thiếu phù sa được kích hoạt khi loạt đập thuỷ điện ở Trung Quốc - thượng nguồn Mê Kông - đi vào hoạt động. Tải lượng phù sa mịn tại hạ nguồn đã giảm khoảng 50% - từ 160 triệu tấn mỗi năm (1992) còn 85 triệu tấn (2014). Dự báo sau khi 11 đập thủy điện ở hạ lưu hoàn tất, tải lượng phù sa mịn sẽ giảm thêm một nửa, từ 85 còn 42 triệu tấn. Đến năm 2040, chỉ còn 4,5 triệu tấn trầm tích đổ về Đồng bằng sông Cửu Long.

Hệ quả là tỷ lệ xói - bồi ngày càng chênh lệch ở hầu hết địa phương. Các tỉnh dọc sông Tiền như An Giang, Đồng Tháp, Tiền Giang... sạt lở nhiều hơn khu vực sông Hậu do lưu lượng dòng chảy lớn.

Hình 1. Ước tính khối lượng xói - bồi trung bình một năm (giai đoạn 2020 - 2022)

Trong khi cát từ thượng nguồn về hạ lưu ngày càng khiêm tốn, nhu cầu sử dụng lại tăng đột biến. Cả dòng sông và con người đều trong cơn "khát" cát. Khi mất đi nguồn dinh dưỡng tự nhiên, dòng sông "đòi" lại những gì đã cho con người trước đó.

Mười năm trước, tại chính cù lao An Bình này, dòng sông đã đưa ra cảnh báo về cơn giận của mình. 21h ngày 29/10/2012, bãi bồi ở ấp An Long, xã An Bình - cách nhà ông Thảo 10 km, bất ngờ sạt lở. Khoảng 8.000 m² đất bị "nuốt chửng" cùng 4 ao và 23 bè cá của 8 hộ dân. "Sau vụ đó coi như mất hết", bà Phạm Thị Sáu (75 tuổi), một trong những nạn nhân khi đó, kể lại. [...] Năm tháng sau vụ sạt lở, nguyên nhân được Viện Khoa học thuỷ lợi miền Nam (SIWRR) xác định là khai thác cát và nạo vét lòng dẫn. Cù lao An Bình khi đó bị bủa vây bởi các mỏ cát ở hai bên bờ, ngày đêm hút cát từ lòng sông.

Hình 2. Bản đồ các vị trí sạt lở khu vực cù lao An Bình, Vĩnh Long, năm 2012

Nghiên cứu của SIWRR từ năm 2012 kết luận nếu không có khai thác cát, diễn biến xói bồi sẽ rất ít. Tốc độ trung bình chỉ nhỏ hơn một mét mỗi năm, nhưng khảo sát địa hình đáy sông khi đó phát hiện nhiều nơi bị hạ thấp từ 2 đến 7 m. Vị trí xảy ra sạt lở đáng lẽ phải bồi tụ nhờ lượng cát về hàng năm, nhưng hoạt động khai thác cát đã làm cho lòng sông không kịp phục hồi và tiếp tục bị sâu xuống. Theo chuyên gia, việc hình thành hố xói sâu cục bộ - nguyên nhân trực tiếp gây sạt lở - là kết quả của quá trình khai thác cát. Bởi đây vốn là đoạn sông thẳng nên dòng chảy không thể tạo ra các hố sâu gây sạt lở. "Để hình thành hố xói sâu như vậy nếu chỉ do tác động của dòng chảy thì phải mất rất nhiều năm. Tuy nhiên, chỉ trong thời gian ngắn lòng dẫn có những vị trí bị hạ thấp gần 10 m, chứng tỏ phải có tác động của con người", thạc sĩ Lê Thanh Chương, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chỉnh trị sông và Phòng chống thiên tai, SIWRR, người trực tiếp tham gia khảo sát lúc đó, nhận định.

Đúng 10 năm sau, các chuyên gia của Viện SIWRR quay trở lại chốn cũ, lặp lại công việc điều tra, nhưng với những nạn nhân mới. Sự cố sạt lở lịch sử cuối năm 2022 tại cù lao An Bình một lần nữa được chỉ ra rằng, hơn 80% nguyên nhân là do tác động con người khi nạo vét lòng dẫn và khai thác cát quá mức.

Nợ cát, phải trả bằng cát

"Hiện tượng sạt lở có mối quan hệ nhân quả, mà trong đó lòng sông là tiền đề, và bờ lở là kết quả", ông Hà Huy Anh nói. Theo WWF - Việt Nam, các nghiên cứu khoa học gần đây chỉ ra rằng Đồng bằng sông Cửu Long đang mất cân bằng trầm tích nghiêm trọng. Mỗi năm, khối lượng cát đổ về vùng châu thổ này là 6,8 - 7 triệu tấn, trong khi lượng khai thác cát là 28 - 40 triệu tấn. Cùng với lượng cát đổ ra biển khoảng 6,5 triệu tấn, mỗi năm, đồng bằng bị thâm hụt ít nhất 27,5 triệu tấn cát. Hệ lụy là nhiều đoạn sông không còn cát. Một số đoạn do bị khai thác cát sỏi quá mức đã tạo nên các "lòng chảo". Lòng sông bị hạ thấp, dẫn đến cao độ mực nước trên các tuyến sông giảm, thay đổi chế độ thủy văn dòng chảy. [...]

Hiện Đồng bằng sông Cửu Long có hơn 80 doanh nghiệp được cấp phép khai thác cát, khối lượng khoảng 28 triệu tấn mỗi năm. Cùng vấn nạn khai thác cát "lậu" ở nhiều nơi, khối lượng cát mất đi là không thể kiểm soát.

[...] Quá trình khai thác cát tạo nên các hố sâu dưới lòng sông. Để lấp khoảng trống này, dòng sông cần cát từ thượng nguồn đổ về. Tuy nhiên, các đập thuỷ điện giữ phù sa khiến lượng vật chất về hạ nguồn giảm. Theo quy luật, dòng chính sẽ bòn rút bùn, cát từ đáy các sông chính, và dây chuyền "rút đáy sông" lan đến các nhánh phụ nhỏ hơn. "Đó là lúc sạt lở lan toả khắp đồng bằng, vào cả các kênh nhỏ - nơi không khai thác cát", thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập về Đồng bằng sông Cửu Long nói. Trong khi đó, ở cửa biển, lớp "áo giáp" bảo vệ đồng bằng cũng tả tơi vì thiếu phù sa, bất lực trước những cơn sóng ập vào bờ. Hậu quả là gần 400 km bờ biển của Đồng bằng sông Cửu Long đang sạt lở nghiêm trọng. [...]

Món nợ với dòng sông

Sau vụ sạt lở năm 2012, bà Sáu cùng 7 hộ dân khởi kiện công ty khai thác cát, đòi bồi thường hơn 130 triệu đồng thiệt hại. [...] Mất 4 năm sau sự cố, bà Sáu mới được công ty khai thác cát đền bù 42,5 triệu.

Khi "vết thương" ở bờ sông vừa tạm lành, các cơ quan chuyên môn lại phát hiện mối nguy mới nhiều khả năng sẽ phức tạp hơn cho cù lao An Bình. Lòng sông như một cơ thể bị bạc đãi lâu ngày, sau cuộc "nội soi tổng quát" bắt đầu phát lộ những vết thương sâu âm ỉ. Kết quả thăm dò xác định một đoạn sông hơn 300 m có nguy cơ sạt lở cao bởi lòng sông đã bị bào mòn, mái bờ rất dốc. Bờ đối diện tại TP Vĩnh Long cũng xuất hiện nhiều lạch sâu sát bờ từ 28 đến 38 m với độ ổn định thấp, nguy cơ sạt lở cao. [...]

"Dòng chảy mang cát và phù sa tạo nên dòng sông, dòng sông nuôi con người, và khi con người tác động tới dòng chảy, phù sa và bùn cát, nó lấy lại, đôi khi là cả tính mạng con người", Tiến sĩ Nguyễn Nghĩa Hùng. Ông Hùng ví lưu vực sông như một cơ thể sống. Mọi tác động qua lại giữa con người và dòng sông đều mang tính nhân quả, có tầm ảnh hưởng liên khu vực. Các hành động làm thay đổi "cơ thể tự nhiên" của dòng sông như chặt phá rừng, xây dựng đập hay khai thác cát, đều sẽ phải "trả giá".

Hình 3. Khu vực từng xảy ra sạt lở tại cù lao An Bình (Vĩnh Long) hiện bị lục bình phủ kín, tháng 6/2023.
Ảnh: Hoàng Nam

Những người sống phụ thuộc nhiều nhất vào sông Mê Kông đang phải trả giá cho những lỗi lầm không phải họ gây ra, và họ lại là người có ít quyền kiểm soát nhất đối với dòng sông. Như bà Sáu, sau nhiều năm tích cóp, đến nay cuộc sống mới dần ổn định. Bà gầy dựng lại một công rưỡi ao cá giống, cùng 6 lồng bè nuôi cá chốt đồng đang mùa "vỗ béo". "Nếu thuận lợi, mỗi lứa 6 tháng cũng thu lợi nhuận hàng trăm triệu đồng nhưng với điều kiện đừng ai múc cát nữa", bà Sáu nói. Còn xóm cũ của ông Thảo, sau nửa năm, giờ đã thành bãi sông rộng lục bình phủ kín, là ngư trường cho dân địa phương. Dân làng khu sạt lở hầu như được chuyển đi, cách xa dòng sông từng nuôi dưỡng họ, để lại những tường gạch nham nhở, bơ vơ giữa trời.

Về dữ liệu: Dữ liệu trong bài được cung cấp bởi Viện Khoa học Thuỷ lợi miền Nam, WWF - Việt Nam, và tổng hợp từ các địa phương.

(https://vnexpress.net/dong-mekong-gian-du-4634044.html)

DÒNG MÊ KÔNG "GIẬN DỮ"

theo Hoàng Nam, Thu Hằng, Hoàng Khánh, Thanh Hạ

Không có gì bất thường vào chiều ngày 5/12/2022, cho đến khi ông Võ Minh Thảo (48 tuổi, Vĩnh Long) thấy mực nước mương dâng cao dồn dập. Từ vườn sầu riêng của hàng xóm, ông vội vã lao về nhà trong đôi chân trần, cặp kính văng đi lúc nào không hay. Vừa chạy, ông vừa gọi nhờ người kê kích đồ đạc cho khỏi ngập. Lúc đó, ông chỉ nghĩ nước dâng cao sẽ tràn vô nhà như lũ, cuốn trôi gia sản.

Ông đã lầm. Đặt chân đến nhà, ông thấy mảnh vườn trước cửa biến mất, bỏ lại căn nhà chơi vơi ngay mé sông. Đất liên tục sạt xuống, khoét sâu vào bờ hàng trăm mét. [...] Hơn 10 phút sau, lở đã đuổi đến chân nhà. Đất rơi, tường nứt, mái tôn vặn vẹo. Chưa tới một giờ từ lúc thấy con đê vỡ, căn nhà cấp 4 cùng hơn 1.000 chậu lan và vườn cây ăn trái 9 công đất của gia đình đã nằm sâu dưới lòng sông. Gia tài dành dụm từ đời cha phút chốc bị nhấn chìm. Điều duy nhất khiến ông nhẹ lòng là mẹ và các con không ở nhà khi đó. Mất của, nhưng cả gia đình nguyên vẹn.

Từ trên cao, bãi bồi như "lát bánh mì" bị dòng sông đang "đói" ngoạm mất một mảng lớn. Hôm đó, cù lao An Bình sạt lở hơn 41.500 m², khiến 30 hộ dân rơi vào cảnh mất nhà, tài sản, thiệt hại lên đến 35 tỉ đồng.

Sạt lở bất thường không phải chuyện của riêng tỉnh Vĩnh Long, mà là nỗi đau chung của hàng triệu dân miền Tây từ hai thập kỉ nay. Tình trạng sạt lở bờ sông tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long đang ở mức báo động với 585 điểm, dài trên 741 km. Trong đó, 87 điểm với 135 km thuộc nhóm đặc biệt nguy hiểm - ảnh hưởng trực tiếp đến khu dân cư, hạ tầng quan trọng dù được bảo vệ bởi đê. Còn lại là sạt lở nguy hiểm (155 điểm - 306 km) và bình thường (343 điểm - 300 km). Sạt lở bờ sông, kênh, rạch tập trung ở các tỉnh đầu nguồn như An Giang, Đồng Tháp, và các khu vực chuyển tiếp giữa vùng chịu ảnh hưởng của triều và thượng nguồn như Cần Thơ, Tiền Giang, Vĩnh Long, đến ven biển như Cà Mau, Sóc Trăng. Theo các chuyên gia, từ năm 1992 đến nay, sạt lở thoát ra khỏi quy luật tự nhiên và ngày càng tăng cấp.

Biểu đồ 1. Thống kê điểm và chiều dài sạt lở Đồng bằng sông Cửu Long tính đến 2022

[...] Theo ông Mác Goi-chot (Marc Goichot), nguyên nhân gốc rễ dẫn đến sạt lở tại Đồng bằng sông Cửu Long là thiếu cát và phù sa, tạo nên những dòng nước đói. Khi dòng sông không còn trầm tích để lấp các hố sâu dưới đáy, "cơn đói" sẽ ăn vào đất hai bên bờ.

Sông đói "ngoạm bờ"

Chuỗi ngày thiếu phù sa được kích hoạt khi loạt đập thuỷ điện ở Trung Quốc - thượng nguồn Mê Kông - đi vào hoạt động. Tải lượng phù sa mịn tại hạ nguồn đã giảm khoảng 50% - từ 160 triệu tấn mỗi năm (1992) còn 85 triệu tấn (2014). Dự báo sau khi 11 đập thủy điện ở hạ lưu hoàn tất, tải lượng phù sa mịn sẽ giảm thêm một nửa, từ 85 còn 42 triệu tấn. Đến năm 2040, chỉ còn 4,5 triệu tấn trầm tích đổ về Đồng bằng sông Cửu Long.

Hệ quả là tỷ lệ xói - bồi ngày càng chênh lệch ở hầu hết địa phương. Các tỉnh dọc sông Tiền như An Giang, Đồng Tháp, Tiền Giang... sạt lở nhiều hơn khu vực sông Hậu do lưu lượng dòng chảy lớn.

Hình 1. Ước tính khối lượng xói - bồi trung bình một năm (giai đoạn 2020 - 2022)

Trong khi cát từ thượng nguồn về hạ lưu ngày càng khiêm tốn, nhu cầu sử dụng lại tăng đột biến. Cả dòng sông và con người đều trong cơn "khát" cát. Khi mất đi nguồn dinh dưỡng tự nhiên, dòng sông "đòi" lại những gì đã cho con người trước đó.

Mười năm trước, tại chính cù lao An Bình này, dòng sông đã đưa ra cảnh báo về cơn giận của mình. 21h ngày 29/10/2012, bãi bồi ở ấp An Long, xã An Bình - cách nhà ông Thảo 10 km, bất ngờ sạt lở. Khoảng 8.000 m² đất bị "nuốt chửng" cùng 4 ao và 23 bè cá của 8 hộ dân. "Sau vụ đó coi như mất hết", bà Phạm Thị Sáu (75 tuổi), một trong những nạn nhân khi đó, kể lại. [...] Năm tháng sau vụ sạt lở, nguyên nhân được Viện Khoa học thuỷ lợi miền Nam (SIWRR) xác định là khai thác cát và nạo vét lòng dẫn. Cù lao An Bình khi đó bị bủa vây bởi các mỏ cát ở hai bên bờ, ngày đêm hút cát từ lòng sông.

Hình 2. Bản đồ các vị trí sạt lở khu vực cù lao An Bình, Vĩnh Long, năm 2012

Nghiên cứu của SIWRR từ năm 2012 kết luận nếu không có khai thác cát, diễn biến xói bồi sẽ rất ít. Tốc độ trung bình chỉ nhỏ hơn một mét mỗi năm, nhưng khảo sát địa hình đáy sông khi đó phát hiện nhiều nơi bị hạ thấp từ 2 đến 7 m. Vị trí xảy ra sạt lở đáng lẽ phải bồi tụ nhờ lượng cát về hàng năm, nhưng hoạt động khai thác cát đã làm cho lòng sông không kịp phục hồi và tiếp tục bị sâu xuống. Theo chuyên gia, việc hình thành hố xói sâu cục bộ - nguyên nhân trực tiếp gây sạt lở - là kết quả của quá trình khai thác cát. Bởi đây vốn là đoạn sông thẳng nên dòng chảy không thể tạo ra các hố sâu gây sạt lở. "Để hình thành hố xói sâu như vậy nếu chỉ do tác động của dòng chảy thì phải mất rất nhiều năm. Tuy nhiên, chỉ trong thời gian ngắn lòng dẫn có những vị trí bị hạ thấp gần 10 m, chứng tỏ phải có tác động của con người", thạc sĩ Lê Thanh Chương, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chỉnh trị sông và Phòng chống thiên tai, SIWRR, người trực tiếp tham gia khảo sát lúc đó, nhận định.

Đúng 10 năm sau, các chuyên gia của Viện SIWRR quay trở lại chốn cũ, lặp lại công việc điều tra, nhưng với những nạn nhân mới. Sự cố sạt lở lịch sử cuối năm 2022 tại cù lao An Bình một lần nữa được chỉ ra rằng, hơn 80% nguyên nhân là do tác động con người khi nạo vét lòng dẫn và khai thác cát quá mức.

Nợ cát, phải trả bằng cát

"Hiện tượng sạt lở có mối quan hệ nhân quả, mà trong đó lòng sông là tiền đề, và bờ lở là kết quả", ông Hà Huy Anh nói. Theo WWF - Việt Nam, các nghiên cứu khoa học gần đây chỉ ra rằng Đồng bằng sông Cửu Long đang mất cân bằng trầm tích nghiêm trọng. Mỗi năm, khối lượng cát đổ về vùng châu thổ này là 6,8 - 7 triệu tấn, trong khi lượng khai thác cát là 28 - 40 triệu tấn. Cùng với lượng cát đổ ra biển khoảng 6,5 triệu tấn, mỗi năm, đồng bằng bị thâm hụt ít nhất 27,5 triệu tấn cát. Hệ lụy là nhiều đoạn sông không còn cát. Một số đoạn do bị khai thác cát sỏi quá mức đã tạo nên các "lòng chảo". Lòng sông bị hạ thấp, dẫn đến cao độ mực nước trên các tuyến sông giảm, thay đổi chế độ thủy văn dòng chảy. [...]

Hiện Đồng bằng sông Cửu Long có hơn 80 doanh nghiệp được cấp phép khai thác cát, khối lượng khoảng 28 triệu tấn mỗi năm. Cùng vấn nạn khai thác cát "lậu" ở nhiều nơi, khối lượng cát mất đi là không thể kiểm soát.

[...] Quá trình khai thác cát tạo nên các hố sâu dưới lòng sông. Để lấp khoảng trống này, dòng sông cần cát từ thượng nguồn đổ về. Tuy nhiên, các đập thuỷ điện giữ phù sa khiến lượng vật chất về hạ nguồn giảm. Theo quy luật, dòng chính sẽ bòn rút bùn, cát từ đáy các sông chính, và dây chuyền "rút đáy sông" lan đến các nhánh phụ nhỏ hơn. "Đó là lúc sạt lở lan toả khắp đồng bằng, vào cả các kênh nhỏ - nơi không khai thác cát", thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập về Đồng bằng sông Cửu Long nói. Trong khi đó, ở cửa biển, lớp "áo giáp" bảo vệ đồng bằng cũng tả tơi vì thiếu phù sa, bất lực trước những cơn sóng ập vào bờ. Hậu quả là gần 400 km bờ biển của Đồng bằng sông Cửu Long đang sạt lở nghiêm trọng. [...]

Món nợ với dòng sông

Sau vụ sạt lở năm 2012, bà Sáu cùng 7 hộ dân khởi kiện công ty khai thác cát, đòi bồi thường hơn 130 triệu đồng thiệt hại. [...] Mất 4 năm sau sự cố, bà Sáu mới được công ty khai thác cát đền bù 42,5 triệu.

Khi "vết thương" ở bờ sông vừa tạm lành, các cơ quan chuyên môn lại phát hiện mối nguy mới nhiều khả năng sẽ phức tạp hơn cho cù lao An Bình. Lòng sông như một cơ thể bị bạc đãi lâu ngày, sau cuộc "nội soi tổng quát" bắt đầu phát lộ những vết thương sâu âm ỉ. Kết quả thăm dò xác định một đoạn sông hơn 300 m có nguy cơ sạt lở cao bởi lòng sông đã bị bào mòn, mái bờ rất dốc. Bờ đối diện tại TP Vĩnh Long cũng xuất hiện nhiều lạch sâu sát bờ từ 28 đến 38 m với độ ổn định thấp, nguy cơ sạt lở cao. [...]

"Dòng chảy mang cát và phù sa tạo nên dòng sông, dòng sông nuôi con người, và khi con người tác động tới dòng chảy, phù sa và bùn cát, nó lấy lại, đôi khi là cả tính mạng con người", Tiến sĩ Nguyễn Nghĩa Hùng. Ông Hùng ví lưu vực sông như một cơ thể sống. Mọi tác động qua lại giữa con người và dòng sông đều mang tính nhân quả, có tầm ảnh hưởng liên khu vực. Các hành động làm thay đổi "cơ thể tự nhiên" của dòng sông như chặt phá rừng, xây dựng đập hay khai thác cát, đều sẽ phải "trả giá".

Hình 3. Khu vực từng xảy ra sạt lở tại cù lao An Bình (Vĩnh Long) hiện bị lục bình phủ kín, tháng 6/2023.
Ảnh: Hoàng Nam

Những người sống phụ thuộc nhiều nhất vào sông Mê Kông đang phải trả giá cho những lỗi lầm không phải họ gây ra, và họ lại là người có ít quyền kiểm soát nhất đối với dòng sông. Như bà Sáu, sau nhiều năm tích cóp, đến nay cuộc sống mới dần ổn định. Bà gầy dựng lại một công rưỡi ao cá giống, cùng 6 lồng bè nuôi cá chốt đồng đang mùa "vỗ béo". "Nếu thuận lợi, mỗi lứa 6 tháng cũng thu lợi nhuận hàng trăm triệu đồng nhưng với điều kiện đừng ai múc cát nữa", bà Sáu nói. Còn xóm cũ của ông Thảo, sau nửa năm, giờ đã thành bãi sông rộng lục bình phủ kín, là ngư trường cho dân địa phương. Dân làng khu sạt lở hầu như được chuyển đi, cách xa dòng sông từng nuôi dưỡng họ, để lại những tường gạch nham nhở, bơ vơ giữa trời.

Về dữ liệu: Dữ liệu trong bài được cung cấp bởi Viện Khoa học Thuỷ lợi miền Nam, WWF - Việt Nam, và tổng hợp từ các địa phương.

(https://vnexpress.net/dong-mekong-gian-du-4634044.html)

DÒNG MÊ KÔNG "GIẬN DỮ"

theo Hoàng Nam, Thu Hằng, Hoàng Khánh, Thanh Hạ

Không có gì bất thường vào chiều ngày 5/12/2022, cho đến khi ông Võ Minh Thảo (48 tuổi, Vĩnh Long) thấy mực nước mương dâng cao dồn dập. Từ vườn sầu riêng của hàng xóm, ông vội vã lao về nhà trong đôi chân trần, cặp kính văng đi lúc nào không hay. Vừa chạy, ông vừa gọi nhờ người kê kích đồ đạc cho khỏi ngập. Lúc đó, ông chỉ nghĩ nước dâng cao sẽ tràn vô nhà như lũ, cuốn trôi gia sản.

Ông đã lầm. Đặt chân đến nhà, ông thấy mảnh vườn trước cửa biến mất, bỏ lại căn nhà chơi vơi ngay mé sông. Đất liên tục sạt xuống, khoét sâu vào bờ hàng trăm mét. [...] Hơn 10 phút sau, lở đã đuổi đến chân nhà. Đất rơi, tường nứt, mái tôn vặn vẹo. Chưa tới một giờ từ lúc thấy con đê vỡ, căn nhà cấp 4 cùng hơn 1.000 chậu lan và vườn cây ăn trái 9 công đất của gia đình đã nằm sâu dưới lòng sông. Gia tài dành dụm từ đời cha phút chốc bị nhấn chìm. Điều duy nhất khiến ông nhẹ lòng là mẹ và các con không ở nhà khi đó. Mất của, nhưng cả gia đình nguyên vẹn.

Từ trên cao, bãi bồi như "lát bánh mì" bị dòng sông đang "đói" ngoạm mất một mảng lớn. Hôm đó, cù lao An Bình sạt lở hơn 41.500 m², khiến 30 hộ dân rơi vào cảnh mất nhà, tài sản, thiệt hại lên đến 35 tỉ đồng.

Sạt lở bất thường không phải chuyện của riêng tỉnh Vĩnh Long, mà là nỗi đau chung của hàng triệu dân miền Tây từ hai thập kỉ nay. Tình trạng sạt lở bờ sông tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long đang ở mức báo động với 585 điểm, dài trên 741 km. Trong đó, 87 điểm với 135 km thuộc nhóm đặc biệt nguy hiểm - ảnh hưởng trực tiếp đến khu dân cư, hạ tầng quan trọng dù được bảo vệ bởi đê. Còn lại là sạt lở nguy hiểm (155 điểm - 306 km) và bình thường (343 điểm - 300 km). Sạt lở bờ sông, kênh, rạch tập trung ở các tỉnh đầu nguồn như An Giang, Đồng Tháp, và các khu vực chuyển tiếp giữa vùng chịu ảnh hưởng của triều và thượng nguồn như Cần Thơ, Tiền Giang, Vĩnh Long, đến ven biển như Cà Mau, Sóc Trăng. Theo các chuyên gia, từ năm 1992 đến nay, sạt lở thoát ra khỏi quy luật tự nhiên và ngày càng tăng cấp.

Biểu đồ 1. Thống kê điểm và chiều dài sạt lở Đồng bằng sông Cửu Long tính đến 2022

[...] Theo ông Mác Goi-chot (Marc Goichot), nguyên nhân gốc rễ dẫn đến sạt lở tại Đồng bằng sông Cửu Long là thiếu cát và phù sa, tạo nên những dòng nước đói. Khi dòng sông không còn trầm tích để lấp các hố sâu dưới đáy, "cơn đói" sẽ ăn vào đất hai bên bờ.

Sông đói "ngoạm bờ"

Chuỗi ngày thiếu phù sa được kích hoạt khi loạt đập thuỷ điện ở Trung Quốc - thượng nguồn Mê Kông - đi vào hoạt động. Tải lượng phù sa mịn tại hạ nguồn đã giảm khoảng 50% - từ 160 triệu tấn mỗi năm (1992) còn 85 triệu tấn (2014). Dự báo sau khi 11 đập thủy điện ở hạ lưu hoàn tất, tải lượng phù sa mịn sẽ giảm thêm một nửa, từ 85 còn 42 triệu tấn. Đến năm 2040, chỉ còn 4,5 triệu tấn trầm tích đổ về Đồng bằng sông Cửu Long.

Hệ quả là tỷ lệ xói - bồi ngày càng chênh lệch ở hầu hết địa phương. Các tỉnh dọc sông Tiền như An Giang, Đồng Tháp, Tiền Giang... sạt lở nhiều hơn khu vực sông Hậu do lưu lượng dòng chảy lớn.

Hình 1. Ước tính khối lượng xói - bồi trung bình một năm (giai đoạn 2020 - 2022)

Trong khi cát từ thượng nguồn về hạ lưu ngày càng khiêm tốn, nhu cầu sử dụng lại tăng đột biến. Cả dòng sông và con người đều trong cơn "khát" cát. Khi mất đi nguồn dinh dưỡng tự nhiên, dòng sông "đòi" lại những gì đã cho con người trước đó.

Mười năm trước, tại chính cù lao An Bình này, dòng sông đã đưa ra cảnh báo về cơn giận của mình. 21h ngày 29/10/2012, bãi bồi ở ấp An Long, xã An Bình - cách nhà ông Thảo 10 km, bất ngờ sạt lở. Khoảng 8.000 m² đất bị "nuốt chửng" cùng 4 ao và 23 bè cá của 8 hộ dân. "Sau vụ đó coi như mất hết", bà Phạm Thị Sáu (75 tuổi), một trong những nạn nhân khi đó, kể lại. [...] Năm tháng sau vụ sạt lở, nguyên nhân được Viện Khoa học thuỷ lợi miền Nam (SIWRR) xác định là khai thác cát và nạo vét lòng dẫn. Cù lao An Bình khi đó bị bủa vây bởi các mỏ cát ở hai bên bờ, ngày đêm hút cát từ lòng sông.

Hình 2. Bản đồ các vị trí sạt lở khu vực cù lao An Bình, Vĩnh Long, năm 2012

Nghiên cứu của SIWRR từ năm 2012 kết luận nếu không có khai thác cát, diễn biến xói bồi sẽ rất ít. Tốc độ trung bình chỉ nhỏ hơn một mét mỗi năm, nhưng khảo sát địa hình đáy sông khi đó phát hiện nhiều nơi bị hạ thấp từ 2 đến 7 m. Vị trí xảy ra sạt lở đáng lẽ phải bồi tụ nhờ lượng cát về hàng năm, nhưng hoạt động khai thác cát đã làm cho lòng sông không kịp phục hồi và tiếp tục bị sâu xuống. Theo chuyên gia, việc hình thành hố xói sâu cục bộ - nguyên nhân trực tiếp gây sạt lở - là kết quả của quá trình khai thác cát. Bởi đây vốn là đoạn sông thẳng nên dòng chảy không thể tạo ra các hố sâu gây sạt lở. "Để hình thành hố xói sâu như vậy nếu chỉ do tác động của dòng chảy thì phải mất rất nhiều năm. Tuy nhiên, chỉ trong thời gian ngắn lòng dẫn có những vị trí bị hạ thấp gần 10 m, chứng tỏ phải có tác động của con người", thạc sĩ Lê Thanh Chương, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chỉnh trị sông và Phòng chống thiên tai, SIWRR, người trực tiếp tham gia khảo sát lúc đó, nhận định.

Đúng 10 năm sau, các chuyên gia của Viện SIWRR quay trở lại chốn cũ, lặp lại công việc điều tra, nhưng với những nạn nhân mới. Sự cố sạt lở lịch sử cuối năm 2022 tại cù lao An Bình một lần nữa được chỉ ra rằng, hơn 80% nguyên nhân là do tác động con người khi nạo vét lòng dẫn và khai thác cát quá mức.

Nợ cát, phải trả bằng cát

"Hiện tượng sạt lở có mối quan hệ nhân quả, mà trong đó lòng sông là tiền đề, và bờ lở là kết quả", ông Hà Huy Anh nói. Theo WWF - Việt Nam, các nghiên cứu khoa học gần đây chỉ ra rằng Đồng bằng sông Cửu Long đang mất cân bằng trầm tích nghiêm trọng. Mỗi năm, khối lượng cát đổ về vùng châu thổ này là 6,8 - 7 triệu tấn, trong khi lượng khai thác cát là 28 - 40 triệu tấn. Cùng với lượng cát đổ ra biển khoảng 6,5 triệu tấn, mỗi năm, đồng bằng bị thâm hụt ít nhất 27,5 triệu tấn cát. Hệ lụy là nhiều đoạn sông không còn cát. Một số đoạn do bị khai thác cát sỏi quá mức đã tạo nên các "lòng chảo". Lòng sông bị hạ thấp, dẫn đến cao độ mực nước trên các tuyến sông giảm, thay đổi chế độ thủy văn dòng chảy. [...]

Hiện Đồng bằng sông Cửu Long có hơn 80 doanh nghiệp được cấp phép khai thác cát, khối lượng khoảng 28 triệu tấn mỗi năm. Cùng vấn nạn khai thác cát "lậu" ở nhiều nơi, khối lượng cát mất đi là không thể kiểm soát.

[...] Quá trình khai thác cát tạo nên các hố sâu dưới lòng sông. Để lấp khoảng trống này, dòng sông cần cát từ thượng nguồn đổ về. Tuy nhiên, các đập thuỷ điện giữ phù sa khiến lượng vật chất về hạ nguồn giảm. Theo quy luật, dòng chính sẽ bòn rút bùn, cát từ đáy các sông chính, và dây chuyền "rút đáy sông" lan đến các nhánh phụ nhỏ hơn. "Đó là lúc sạt lở lan toả khắp đồng bằng, vào cả các kênh nhỏ - nơi không khai thác cát", thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập về Đồng bằng sông Cửu Long nói. Trong khi đó, ở cửa biển, lớp "áo giáp" bảo vệ đồng bằng cũng tả tơi vì thiếu phù sa, bất lực trước những cơn sóng ập vào bờ. Hậu quả là gần 400 km bờ biển của Đồng bằng sông Cửu Long đang sạt lở nghiêm trọng. [...]

Món nợ với dòng sông

Sau vụ sạt lở năm 2012, bà Sáu cùng 7 hộ dân khởi kiện công ty khai thác cát, đòi bồi thường hơn 130 triệu đồng thiệt hại. [...] Mất 4 năm sau sự cố, bà Sáu mới được công ty khai thác cát đền bù 42,5 triệu.

Khi "vết thương" ở bờ sông vừa tạm lành, các cơ quan chuyên môn lại phát hiện mối nguy mới nhiều khả năng sẽ phức tạp hơn cho cù lao An Bình. Lòng sông như một cơ thể bị bạc đãi lâu ngày, sau cuộc "nội soi tổng quát" bắt đầu phát lộ những vết thương sâu âm ỉ. Kết quả thăm dò xác định một đoạn sông hơn 300 m có nguy cơ sạt lở cao bởi lòng sông đã bị bào mòn, mái bờ rất dốc. Bờ đối diện tại TP Vĩnh Long cũng xuất hiện nhiều lạch sâu sát bờ từ 28 đến 38 m với độ ổn định thấp, nguy cơ sạt lở cao. [...]

"Dòng chảy mang cát và phù sa tạo nên dòng sông, dòng sông nuôi con người, và khi con người tác động tới dòng chảy, phù sa và bùn cát, nó lấy lại, đôi khi là cả tính mạng con người", Tiến sĩ Nguyễn Nghĩa Hùng. Ông Hùng ví lưu vực sông như một cơ thể sống. Mọi tác động qua lại giữa con người và dòng sông đều mang tính nhân quả, có tầm ảnh hưởng liên khu vực. Các hành động làm thay đổi "cơ thể tự nhiên" của dòng sông như chặt phá rừng, xây dựng đập hay khai thác cát, đều sẽ phải "trả giá".

Hình 3. Khu vực từng xảy ra sạt lở tại cù lao An Bình (Vĩnh Long) hiện bị lục bình phủ kín, tháng 6/2023.
Ảnh: Hoàng Nam

Những người sống phụ thuộc nhiều nhất vào sông Mê Kông đang phải trả giá cho những lỗi lầm không phải họ gây ra, và họ lại là người có ít quyền kiểm soát nhất đối với dòng sông. Như bà Sáu, sau nhiều năm tích cóp, đến nay cuộc sống mới dần ổn định. Bà gầy dựng lại một công rưỡi ao cá giống, cùng 6 lồng bè nuôi cá chốt đồng đang mùa "vỗ béo". "Nếu thuận lợi, mỗi lứa 6 tháng cũng thu lợi nhuận hàng trăm triệu đồng nhưng với điều kiện đừng ai múc cát nữa", bà Sáu nói. Còn xóm cũ của ông Thảo, sau nửa năm, giờ đã thành bãi sông rộng lục bình phủ kín, là ngư trường cho dân địa phương. Dân làng khu sạt lở hầu như được chuyển đi, cách xa dòng sông từng nuôi dưỡng họ, để lại những tường gạch nham nhở, bơ vơ giữa trời.

Về dữ liệu: Dữ liệu trong bài được cung cấp bởi Viện Khoa học Thuỷ lợi miền Nam, WWF - Việt Nam, và tổng hợp từ các địa phương.

(https://vnexpress.net/dong-mekong-gian-du-4634044.html)

DÒNG MÊ KÔNG "GIẬN DỮ"

theo Hoàng Nam, Thu Hằng, Hoàng Khánh, Thanh Hạ

Không có gì bất thường vào chiều ngày 5/12/2022, cho đến khi ông Võ Minh Thảo (48 tuổi, Vĩnh Long) thấy mực nước mương dâng cao dồn dập. Từ vườn sầu riêng của hàng xóm, ông vội vã lao về nhà trong đôi chân trần, cặp kính văng đi lúc nào không hay. Vừa chạy, ông vừa gọi nhờ người kê kích đồ đạc cho khỏi ngập. Lúc đó, ông chỉ nghĩ nước dâng cao sẽ tràn vô nhà như lũ, cuốn trôi gia sản.

Ông đã lầm. Đặt chân đến nhà, ông thấy mảnh vườn trước cửa biến mất, bỏ lại căn nhà chơi vơi ngay mé sông. Đất liên tục sạt xuống, khoét sâu vào bờ hàng trăm mét. [...] Hơn 10 phút sau, lở đã đuổi đến chân nhà. Đất rơi, tường nứt, mái tôn vặn vẹo. Chưa tới một giờ từ lúc thấy con đê vỡ, căn nhà cấp 4 cùng hơn 1.000 chậu lan và vườn cây ăn trái 9 công đất của gia đình đã nằm sâu dưới lòng sông. Gia tài dành dụm từ đời cha phút chốc bị nhấn chìm. Điều duy nhất khiến ông nhẹ lòng là mẹ và các con không ở nhà khi đó. Mất của, nhưng cả gia đình nguyên vẹn.

Từ trên cao, bãi bồi như "lát bánh mì" bị dòng sông đang "đói" ngoạm mất một mảng lớn. Hôm đó, cù lao An Bình sạt lở hơn 41.500 m², khiến 30 hộ dân rơi vào cảnh mất nhà, tài sản, thiệt hại lên đến 35 tỉ đồng.

Sạt lở bất thường không phải chuyện của riêng tỉnh Vĩnh Long, mà là nỗi đau chung của hàng triệu dân miền Tây từ hai thập kỉ nay. Tình trạng sạt lở bờ sông tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long đang ở mức báo động với 585 điểm, dài trên 741 km. Trong đó, 87 điểm với 135 km thuộc nhóm đặc biệt nguy hiểm - ảnh hưởng trực tiếp đến khu dân cư, hạ tầng quan trọng dù được bảo vệ bởi đê. Còn lại là sạt lở nguy hiểm (155 điểm - 306 km) và bình thường (343 điểm - 300 km). Sạt lở bờ sông, kênh, rạch tập trung ở các tỉnh đầu nguồn như An Giang, Đồng Tháp, và các khu vực chuyển tiếp giữa vùng chịu ảnh hưởng của triều và thượng nguồn như Cần Thơ, Tiền Giang, Vĩnh Long, đến ven biển như Cà Mau, Sóc Trăng. Theo các chuyên gia, từ năm 1992 đến nay, sạt lở thoát ra khỏi quy luật tự nhiên và ngày càng tăng cấp.

Biểu đồ 1. Thống kê điểm và chiều dài sạt lở Đồng bằng sông Cửu Long tính đến 2022

[...] Theo ông Mác Goi-chot (Marc Goichot), nguyên nhân gốc rễ dẫn đến sạt lở tại Đồng bằng sông Cửu Long là thiếu cát và phù sa, tạo nên những dòng nước đói. Khi dòng sông không còn trầm tích để lấp các hố sâu dưới đáy, "cơn đói" sẽ ăn vào đất hai bên bờ.

Sông đói "ngoạm bờ"

Chuỗi ngày thiếu phù sa được kích hoạt khi loạt đập thuỷ điện ở Trung Quốc - thượng nguồn Mê Kông - đi vào hoạt động. Tải lượng phù sa mịn tại hạ nguồn đã giảm khoảng 50% - từ 160 triệu tấn mỗi năm (1992) còn 85 triệu tấn (2014). Dự báo sau khi 11 đập thủy điện ở hạ lưu hoàn tất, tải lượng phù sa mịn sẽ giảm thêm một nửa, từ 85 còn 42 triệu tấn. Đến năm 2040, chỉ còn 4,5 triệu tấn trầm tích đổ về Đồng bằng sông Cửu Long.

Hệ quả là tỷ lệ xói - bồi ngày càng chênh lệch ở hầu hết địa phương. Các tỉnh dọc sông Tiền như An Giang, Đồng Tháp, Tiền Giang... sạt lở nhiều hơn khu vực sông Hậu do lưu lượng dòng chảy lớn.

Hình 1. Ước tính khối lượng xói - bồi trung bình một năm (giai đoạn 2020 - 2022)

Trong khi cát từ thượng nguồn về hạ lưu ngày càng khiêm tốn, nhu cầu sử dụng lại tăng đột biến. Cả dòng sông và con người đều trong cơn "khát" cát. Khi mất đi nguồn dinh dưỡng tự nhiên, dòng sông "đòi" lại những gì đã cho con người trước đó.

Mười năm trước, tại chính cù lao An Bình này, dòng sông đã đưa ra cảnh báo về cơn giận của mình. 21h ngày 29/10/2012, bãi bồi ở ấp An Long, xã An Bình - cách nhà ông Thảo 10 km, bất ngờ sạt lở. Khoảng 8.000 m² đất bị "nuốt chửng" cùng 4 ao và 23 bè cá của 8 hộ dân. "Sau vụ đó coi như mất hết", bà Phạm Thị Sáu (75 tuổi), một trong những nạn nhân khi đó, kể lại. [...] Năm tháng sau vụ sạt lở, nguyên nhân được Viện Khoa học thuỷ lợi miền Nam (SIWRR) xác định là khai thác cát và nạo vét lòng dẫn. Cù lao An Bình khi đó bị bủa vây bởi các mỏ cát ở hai bên bờ, ngày đêm hút cát từ lòng sông.

Hình 2. Bản đồ các vị trí sạt lở khu vực cù lao An Bình, Vĩnh Long, năm 2012

Nghiên cứu của SIWRR từ năm 2012 kết luận nếu không có khai thác cát, diễn biến xói bồi sẽ rất ít. Tốc độ trung bình chỉ nhỏ hơn một mét mỗi năm, nhưng khảo sát địa hình đáy sông khi đó phát hiện nhiều nơi bị hạ thấp từ 2 đến 7 m. Vị trí xảy ra sạt lở đáng lẽ phải bồi tụ nhờ lượng cát về hàng năm, nhưng hoạt động khai thác cát đã làm cho lòng sông không kịp phục hồi và tiếp tục bị sâu xuống. Theo chuyên gia, việc hình thành hố xói sâu cục bộ - nguyên nhân trực tiếp gây sạt lở - là kết quả của quá trình khai thác cát. Bởi đây vốn là đoạn sông thẳng nên dòng chảy không thể tạo ra các hố sâu gây sạt lở. "Để hình thành hố xói sâu như vậy nếu chỉ do tác động của dòng chảy thì phải mất rất nhiều năm. Tuy nhiên, chỉ trong thời gian ngắn lòng dẫn có những vị trí bị hạ thấp gần 10 m, chứng tỏ phải có tác động của con người", thạc sĩ Lê Thanh Chương, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chỉnh trị sông và Phòng chống thiên tai, SIWRR, người trực tiếp tham gia khảo sát lúc đó, nhận định.

Đúng 10 năm sau, các chuyên gia của Viện SIWRR quay trở lại chốn cũ, lặp lại công việc điều tra, nhưng với những nạn nhân mới. Sự cố sạt lở lịch sử cuối năm 2022 tại cù lao An Bình một lần nữa được chỉ ra rằng, hơn 80% nguyên nhân là do tác động con người khi nạo vét lòng dẫn và khai thác cát quá mức.

Nợ cát, phải trả bằng cát

"Hiện tượng sạt lở có mối quan hệ nhân quả, mà trong đó lòng sông là tiền đề, và bờ lở là kết quả", ông Hà Huy Anh nói. Theo WWF - Việt Nam, các nghiên cứu khoa học gần đây chỉ ra rằng Đồng bằng sông Cửu Long đang mất cân bằng trầm tích nghiêm trọng. Mỗi năm, khối lượng cát đổ về vùng châu thổ này là 6,8 - 7 triệu tấn, trong khi lượng khai thác cát là 28 - 40 triệu tấn. Cùng với lượng cát đổ ra biển khoảng 6,5 triệu tấn, mỗi năm, đồng bằng bị thâm hụt ít nhất 27,5 triệu tấn cát. Hệ lụy là nhiều đoạn sông không còn cát. Một số đoạn do bị khai thác cát sỏi quá mức đã tạo nên các "lòng chảo". Lòng sông bị hạ thấp, dẫn đến cao độ mực nước trên các tuyến sông giảm, thay đổi chế độ thủy văn dòng chảy. [...]

Hiện Đồng bằng sông Cửu Long có hơn 80 doanh nghiệp được cấp phép khai thác cát, khối lượng khoảng 28 triệu tấn mỗi năm. Cùng vấn nạn khai thác cát "lậu" ở nhiều nơi, khối lượng cát mất đi là không thể kiểm soát.

[...] Quá trình khai thác cát tạo nên các hố sâu dưới lòng sông. Để lấp khoảng trống này, dòng sông cần cát từ thượng nguồn đổ về. Tuy nhiên, các đập thuỷ điện giữ phù sa khiến lượng vật chất về hạ nguồn giảm. Theo quy luật, dòng chính sẽ bòn rút bùn, cát từ đáy các sông chính, và dây chuyền "rút đáy sông" lan đến các nhánh phụ nhỏ hơn. "Đó là lúc sạt lở lan toả khắp đồng bằng, vào cả các kênh nhỏ - nơi không khai thác cát", thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập về Đồng bằng sông Cửu Long nói. Trong khi đó, ở cửa biển, lớp "áo giáp" bảo vệ đồng bằng cũng tả tơi vì thiếu phù sa, bất lực trước những cơn sóng ập vào bờ. Hậu quả là gần 400 km bờ biển của Đồng bằng sông Cửu Long đang sạt lở nghiêm trọng. [...]

Món nợ với dòng sông

Sau vụ sạt lở năm 2012, bà Sáu cùng 7 hộ dân khởi kiện công ty khai thác cát, đòi bồi thường hơn 130 triệu đồng thiệt hại. [...] Mất 4 năm sau sự cố, bà Sáu mới được công ty khai thác cát đền bù 42,5 triệu.

Khi "vết thương" ở bờ sông vừa tạm lành, các cơ quan chuyên môn lại phát hiện mối nguy mới nhiều khả năng sẽ phức tạp hơn cho cù lao An Bình. Lòng sông như một cơ thể bị bạc đãi lâu ngày, sau cuộc "nội soi tổng quát" bắt đầu phát lộ những vết thương sâu âm ỉ. Kết quả thăm dò xác định một đoạn sông hơn 300 m có nguy cơ sạt lở cao bởi lòng sông đã bị bào mòn, mái bờ rất dốc. Bờ đối diện tại TP Vĩnh Long cũng xuất hiện nhiều lạch sâu sát bờ từ 28 đến 38 m với độ ổn định thấp, nguy cơ sạt lở cao. [...]

"Dòng chảy mang cát và phù sa tạo nên dòng sông, dòng sông nuôi con người, và khi con người tác động tới dòng chảy, phù sa và bùn cát, nó lấy lại, đôi khi là cả tính mạng con người", Tiến sĩ Nguyễn Nghĩa Hùng. Ông Hùng ví lưu vực sông như một cơ thể sống. Mọi tác động qua lại giữa con người và dòng sông đều mang tính nhân quả, có tầm ảnh hưởng liên khu vực. Các hành động làm thay đổi "cơ thể tự nhiên" của dòng sông như chặt phá rừng, xây dựng đập hay khai thác cát, đều sẽ phải "trả giá".

Hình 3. Khu vực từng xảy ra sạt lở tại cù lao An Bình (Vĩnh Long) hiện bị lục bình phủ kín, tháng 6/2023.
Ảnh: Hoàng Nam

Những người sống phụ thuộc nhiều nhất vào sông Mê Kông đang phải trả giá cho những lỗi lầm không phải họ gây ra, và họ lại là người có ít quyền kiểm soát nhất đối với dòng sông. Như bà Sáu, sau nhiều năm tích cóp, đến nay cuộc sống mới dần ổn định. Bà gầy dựng lại một công rưỡi ao cá giống, cùng 6 lồng bè nuôi cá chốt đồng đang mùa "vỗ béo". "Nếu thuận lợi, mỗi lứa 6 tháng cũng thu lợi nhuận hàng trăm triệu đồng nhưng với điều kiện đừng ai múc cát nữa", bà Sáu nói. Còn xóm cũ của ông Thảo, sau nửa năm, giờ đã thành bãi sông rộng lục bình phủ kín, là ngư trường cho dân địa phương. Dân làng khu sạt lở hầu như được chuyển đi, cách xa dòng sông từng nuôi dưỡng họ, để lại những tường gạch nham nhở, bơ vơ giữa trời.

Về dữ liệu: Dữ liệu trong bài được cung cấp bởi Viện Khoa học Thuỷ lợi miền Nam, WWF - Việt Nam, và tổng hợp từ các địa phương.

(https://vnexpress.net/dong-mekong-gian-du-4634044.html)

DÒNG MÊ KÔNG "GIẬN DỮ"

theo Hoàng Nam, Thu Hằng, Hoàng Khánh, Thanh Hạ

Không có gì bất thường vào chiều ngày 5/12/2022, cho đến khi ông Võ Minh Thảo (48 tuổi, Vĩnh Long) thấy mực nước mương dâng cao dồn dập. Từ vườn sầu riêng của hàng xóm, ông vội vã lao về nhà trong đôi chân trần, cặp kính văng đi lúc nào không hay. Vừa chạy, ông vừa gọi nhờ người kê kích đồ đạc cho khỏi ngập. Lúc đó, ông chỉ nghĩ nước dâng cao sẽ tràn vô nhà như lũ, cuốn trôi gia sản.

Ông đã lầm. Đặt chân đến nhà, ông thấy mảnh vườn trước cửa biến mất, bỏ lại căn nhà chơi vơi ngay mé sông. Đất liên tục sạt xuống, khoét sâu vào bờ hàng trăm mét. [...] Hơn 10 phút sau, lở đã đuổi đến chân nhà. Đất rơi, tường nứt, mái tôn vặn vẹo. Chưa tới một giờ từ lúc thấy con đê vỡ, căn nhà cấp 4 cùng hơn 1.000 chậu lan và vườn cây ăn trái 9 công đất của gia đình đã nằm sâu dưới lòng sông. Gia tài dành dụm từ đời cha phút chốc bị nhấn chìm. Điều duy nhất khiến ông nhẹ lòng là mẹ và các con không ở nhà khi đó. Mất của, nhưng cả gia đình nguyên vẹn.

Từ trên cao, bãi bồi như "lát bánh mì" bị dòng sông đang "đói" ngoạm mất một mảng lớn. Hôm đó, cù lao An Bình sạt lở hơn 41.500 m², khiến 30 hộ dân rơi vào cảnh mất nhà, tài sản, thiệt hại lên đến 35 tỉ đồng.

Sạt lở bất thường không phải chuyện của riêng tỉnh Vĩnh Long, mà là nỗi đau chung của hàng triệu dân miền Tây từ hai thập kỉ nay. Tình trạng sạt lở bờ sông tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long đang ở mức báo động với 585 điểm, dài trên 741 km. Trong đó, 87 điểm với 135 km thuộc nhóm đặc biệt nguy hiểm - ảnh hưởng trực tiếp đến khu dân cư, hạ tầng quan trọng dù được bảo vệ bởi đê. Còn lại là sạt lở nguy hiểm (155 điểm - 306 km) và bình thường (343 điểm - 300 km). Sạt lở bờ sông, kênh, rạch tập trung ở các tỉnh đầu nguồn như An Giang, Đồng Tháp, và các khu vực chuyển tiếp giữa vùng chịu ảnh hưởng của triều và thượng nguồn như Cần Thơ, Tiền Giang, Vĩnh Long, đến ven biển như Cà Mau, Sóc Trăng. Theo các chuyên gia, từ năm 1992 đến nay, sạt lở thoát ra khỏi quy luật tự nhiên và ngày càng tăng cấp.

Biểu đồ 1. Thống kê điểm và chiều dài sạt lở Đồng bằng sông Cửu Long tính đến 2022

[...] Theo ông Mác Goi-chot (Marc Goichot), nguyên nhân gốc rễ dẫn đến sạt lở tại Đồng bằng sông Cửu Long là thiếu cát và phù sa, tạo nên những dòng nước đói. Khi dòng sông không còn trầm tích để lấp các hố sâu dưới đáy, "cơn đói" sẽ ăn vào đất hai bên bờ.

Sông đói "ngoạm bờ"

Chuỗi ngày thiếu phù sa được kích hoạt khi loạt đập thuỷ điện ở Trung Quốc - thượng nguồn Mê Kông - đi vào hoạt động. Tải lượng phù sa mịn tại hạ nguồn đã giảm khoảng 50% - từ 160 triệu tấn mỗi năm (1992) còn 85 triệu tấn (2014). Dự báo sau khi 11 đập thủy điện ở hạ lưu hoàn tất, tải lượng phù sa mịn sẽ giảm thêm một nửa, từ 85 còn 42 triệu tấn. Đến năm 2040, chỉ còn 4,5 triệu tấn trầm tích đổ về Đồng bằng sông Cửu Long.

Hệ quả là tỷ lệ xói - bồi ngày càng chênh lệch ở hầu hết địa phương. Các tỉnh dọc sông Tiền như An Giang, Đồng Tháp, Tiền Giang... sạt lở nhiều hơn khu vực sông Hậu do lưu lượng dòng chảy lớn.

Hình 1. Ước tính khối lượng xói - bồi trung bình một năm (giai đoạn 2020 - 2022)

Trong khi cát từ thượng nguồn về hạ lưu ngày càng khiêm tốn, nhu cầu sử dụng lại tăng đột biến. Cả dòng sông và con người đều trong cơn "khát" cát. Khi mất đi nguồn dinh dưỡng tự nhiên, dòng sông "đòi" lại những gì đã cho con người trước đó.

Mười năm trước, tại chính cù lao An Bình này, dòng sông đã đưa ra cảnh báo về cơn giận của mình. 21h ngày 29/10/2012, bãi bồi ở ấp An Long, xã An Bình - cách nhà ông Thảo 10 km, bất ngờ sạt lở. Khoảng 8.000 m² đất bị "nuốt chửng" cùng 4 ao và 23 bè cá của 8 hộ dân. "Sau vụ đó coi như mất hết", bà Phạm Thị Sáu (75 tuổi), một trong những nạn nhân khi đó, kể lại. [...] Năm tháng sau vụ sạt lở, nguyên nhân được Viện Khoa học thuỷ lợi miền Nam (SIWRR) xác định là khai thác cát và nạo vét lòng dẫn. Cù lao An Bình khi đó bị bủa vây bởi các mỏ cát ở hai bên bờ, ngày đêm hút cát từ lòng sông.

Hình 2. Bản đồ các vị trí sạt lở khu vực cù lao An Bình, Vĩnh Long, năm 2012

Nghiên cứu của SIWRR từ năm 2012 kết luận nếu không có khai thác cát, diễn biến xói bồi sẽ rất ít. Tốc độ trung bình chỉ nhỏ hơn một mét mỗi năm, nhưng khảo sát địa hình đáy sông khi đó phát hiện nhiều nơi bị hạ thấp từ 2 đến 7 m. Vị trí xảy ra sạt lở đáng lẽ phải bồi tụ nhờ lượng cát về hàng năm, nhưng hoạt động khai thác cát đã làm cho lòng sông không kịp phục hồi và tiếp tục bị sâu xuống. Theo chuyên gia, việc hình thành hố xói sâu cục bộ - nguyên nhân trực tiếp gây sạt lở - là kết quả của quá trình khai thác cát. Bởi đây vốn là đoạn sông thẳng nên dòng chảy không thể tạo ra các hố sâu gây sạt lở. "Để hình thành hố xói sâu như vậy nếu chỉ do tác động của dòng chảy thì phải mất rất nhiều năm. Tuy nhiên, chỉ trong thời gian ngắn lòng dẫn có những vị trí bị hạ thấp gần 10 m, chứng tỏ phải có tác động của con người", thạc sĩ Lê Thanh Chương, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chỉnh trị sông và Phòng chống thiên tai, SIWRR, người trực tiếp tham gia khảo sát lúc đó, nhận định.

Đúng 10 năm sau, các chuyên gia của Viện SIWRR quay trở lại chốn cũ, lặp lại công việc điều tra, nhưng với những nạn nhân mới. Sự cố sạt lở lịch sử cuối năm 2022 tại cù lao An Bình một lần nữa được chỉ ra rằng, hơn 80% nguyên nhân là do tác động con người khi nạo vét lòng dẫn và khai thác cát quá mức.

Nợ cát, phải trả bằng cát

"Hiện tượng sạt lở có mối quan hệ nhân quả, mà trong đó lòng sông là tiền đề, và bờ lở là kết quả", ông Hà Huy Anh nói. Theo WWF - Việt Nam, các nghiên cứu khoa học gần đây chỉ ra rằng Đồng bằng sông Cửu Long đang mất cân bằng trầm tích nghiêm trọng. Mỗi năm, khối lượng cát đổ về vùng châu thổ này là 6,8 - 7 triệu tấn, trong khi lượng khai thác cát là 28 - 40 triệu tấn. Cùng với lượng cát đổ ra biển khoảng 6,5 triệu tấn, mỗi năm, đồng bằng bị thâm hụt ít nhất 27,5 triệu tấn cát. Hệ lụy là nhiều đoạn sông không còn cát. Một số đoạn do bị khai thác cát sỏi quá mức đã tạo nên các "lòng chảo". Lòng sông bị hạ thấp, dẫn đến cao độ mực nước trên các tuyến sông giảm, thay đổi chế độ thủy văn dòng chảy. [...]

Hiện Đồng bằng sông Cửu Long có hơn 80 doanh nghiệp được cấp phép khai thác cát, khối lượng khoảng 28 triệu tấn mỗi năm. Cùng vấn nạn khai thác cát "lậu" ở nhiều nơi, khối lượng cát mất đi là không thể kiểm soát.

[...] Quá trình khai thác cát tạo nên các hố sâu dưới lòng sông. Để lấp khoảng trống này, dòng sông cần cát từ thượng nguồn đổ về. Tuy nhiên, các đập thuỷ điện giữ phù sa khiến lượng vật chất về hạ nguồn giảm. Theo quy luật, dòng chính sẽ bòn rút bùn, cát từ đáy các sông chính, và dây chuyền "rút đáy sông" lan đến các nhánh phụ nhỏ hơn. "Đó là lúc sạt lở lan toả khắp đồng bằng, vào cả các kênh nhỏ - nơi không khai thác cát", thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập về Đồng bằng sông Cửu Long nói. Trong khi đó, ở cửa biển, lớp "áo giáp" bảo vệ đồng bằng cũng tả tơi vì thiếu phù sa, bất lực trước những cơn sóng ập vào bờ. Hậu quả là gần 400 km bờ biển của Đồng bằng sông Cửu Long đang sạt lở nghiêm trọng. [...]

Món nợ với dòng sông

Sau vụ sạt lở năm 2012, bà Sáu cùng 7 hộ dân khởi kiện công ty khai thác cát, đòi bồi thường hơn 130 triệu đồng thiệt hại. [...] Mất 4 năm sau sự cố, bà Sáu mới được công ty khai thác cát đền bù 42,5 triệu.

Khi "vết thương" ở bờ sông vừa tạm lành, các cơ quan chuyên môn lại phát hiện mối nguy mới nhiều khả năng sẽ phức tạp hơn cho cù lao An Bình. Lòng sông như một cơ thể bị bạc đãi lâu ngày, sau cuộc "nội soi tổng quát" bắt đầu phát lộ những vết thương sâu âm ỉ. Kết quả thăm dò xác định một đoạn sông hơn 300 m có nguy cơ sạt lở cao bởi lòng sông đã bị bào mòn, mái bờ rất dốc. Bờ đối diện tại TP Vĩnh Long cũng xuất hiện nhiều lạch sâu sát bờ từ 28 đến 38 m với độ ổn định thấp, nguy cơ sạt lở cao. [...]

"Dòng chảy mang cát và phù sa tạo nên dòng sông, dòng sông nuôi con người, và khi con người tác động tới dòng chảy, phù sa và bùn cát, nó lấy lại, đôi khi là cả tính mạng con người", Tiến sĩ Nguyễn Nghĩa Hùng. Ông Hùng ví lưu vực sông như một cơ thể sống. Mọi tác động qua lại giữa con người và dòng sông đều mang tính nhân quả, có tầm ảnh hưởng liên khu vực. Các hành động làm thay đổi "cơ thể tự nhiên" của dòng sông như chặt phá rừng, xây dựng đập hay khai thác cát, đều sẽ phải "trả giá".

Hình 3. Khu vực từng xảy ra sạt lở tại cù lao An Bình (Vĩnh Long) hiện bị lục bình phủ kín, tháng 6/2023.
Ảnh: Hoàng Nam

Những người sống phụ thuộc nhiều nhất vào sông Mê Kông đang phải trả giá cho những lỗi lầm không phải họ gây ra, và họ lại là người có ít quyền kiểm soát nhất đối với dòng sông. Như bà Sáu, sau nhiều năm tích cóp, đến nay cuộc sống mới dần ổn định. Bà gầy dựng lại một công rưỡi ao cá giống, cùng 6 lồng bè nuôi cá chốt đồng đang mùa "vỗ béo". "Nếu thuận lợi, mỗi lứa 6 tháng cũng thu lợi nhuận hàng trăm triệu đồng nhưng với điều kiện đừng ai múc cát nữa", bà Sáu nói. Còn xóm cũ của ông Thảo, sau nửa năm, giờ đã thành bãi sông rộng lục bình phủ kín, là ngư trường cho dân địa phương. Dân làng khu sạt lở hầu như được chuyển đi, cách xa dòng sông từng nuôi dưỡng họ, để lại những tường gạch nham nhở, bơ vơ giữa trời.

Về dữ liệu: Dữ liệu trong bài được cung cấp bởi Viện Khoa học Thuỷ lợi miền Nam, WWF - Việt Nam, và tổng hợp từ các địa phương.

(https://vnexpress.net/dong-mekong-gian-du-4634044.html)